ગીતા નવનીત

અર્જુન ઉવાચઃ - અર્જુન બોલ્યો

સ્થિતપ્રજ્ઞસ્ય કા ભાષા સમાધિસ્થસ્ય કેશવ ।
સ્થિતધીઃ કિં પ્રભાષેત કિમાસીત વ્રજેત કિમ્ ॥ ૫૪॥

હે કેશવ ! સમાધિમાં રહેલા સ્થિતપ્રજ્ઞની વ્યાખ્યા શી છે? તે મનુષ્ય સ્થિર બુદ્ધિવાળો હોઈ બોલવા-ચાલવા, બેસવા-ઉઠવા વગેરેમાં કેવી રીતે વર્તે છે? (૫૪)

ભાવાર્થ:

જેવી રીતે ખાસ પરિસ્થિતિમાં રહેલા પ્રત્યેક મનુષ્યનાં અમુક લક્ષણો હોય છે તેવી જ રીતે ભગવદ્ ભાવનામાં સ્થિતપ્રજ્ઞનાં પણ તેની બોલવાની, ચાલવાની, વિચારવાની, સંવેદન થવાની ક્રિયાઓમાં ખાસ સ્વભાવલક્ષણો હોય છે. ધનિક માંણસના અમુક લક્ષણો હોય છે જેનાથી તે પૈસાદાર છે એમ જણાઈ આવે. બીમાર માણસના અમુક લક્ષણો હોય છે જેનાથી તે માંદો છે એ વરતાય છે. વિદ્વાનના ખાસ લક્ષણો હોય છે જેનાથી તેની વિદ્વતા પરખાય છે. એ પ્રમાણે સમાધિસ્થ સ્થિતપ્રજ્ઞની અલૌકિક અવસ્થામાં રહેલા માણસનાં પણ વિશિષ્ટ લક્ષણો તેના વિધવિધ વ્યવહારોમાં દેખાઈ આવે છે.

એટલા માટે અર્જુન પૂછે છે કે સ્થિતપ્રજ્ઞ પુરુષના લક્ષણો (ભાષા) કેવા હોય? તે કેવી રીતે કેવું બોલે? તે કેવી રીતે બેસે, હરેફરે?

ભગવદગીતાનો આદર્શ મનુષ્ય સ્થિતપ્રજ્ઞ શબ્દથી બતાવ્યો છે. સ્થિતપ્રજ્ઞના ૧૮ શ્લોકોમાં 'ગીતા'ના ૧૮ અધ્યાયનો સાર સમાઈ જાય છે. તેમાં સિદ્ધની સાથે સાધકના લક્ષણો પણ બતાવ્યા છે.

સ્થિતપ્રજ્ઞ મનુષ્ય એક તો સમાધિમાં રહે છે અથવા જાગૃતિમાં વ્યવહાર કરે છે. જાગૃતિના વ્યવહારમાં પણ તેની ત્રણ અવસ્થાઓ હોય છે:

(૧) બોલવું અગર વિચાર પ્રગટ કરવો.

(૨) કોઈ અવસ્થામાં સ્થિર રહેવું.

(૩) વ્યવહાર કરવો.

આ ચારેય અવસ્થાઓના પ્રશ્ન અર્જુને આ શ્લોકમાં પૂછ્યા છે.

(૧) સમાધિસ્થસ્ય સ્થિતપ્રજ્ઞસ્ય કા ભાષા:

સમાધિમાં સ્થિતપ્રજ્ઞના શું લક્ષણ છે? અર્થાત જે સમયે આ સ્થિતપ્રજ્ઞ સમાધિમાં બ્રાહ્મી સ્થિતિનો અનુભવ લેતો હોય છે, તે સમયે તે કેવો હોય છે, એના ક્યાં લક્ષણો હોય છે, એ અવસ્થામાં કયાં લક્ષણોથી ઓળખાય છે, ક્યાં લક્ષણો જોવાથી આ સ્થિતપ્રજ્ઞ-જ્ઞાની સમાધિમાં છે એવું જાણી શકાય?

જયારે સમાધિ અવસ્થા છોડીને જાગૃતિમાં આવવાનું થાય ત્યારે તે સ્થિતપ્રજ્ઞ કેવું આચરણ કરે છે? જાગૃતિમાં તો બધા મનુષ્યો સમાન દેખાય છે, સર્વ બોલે છે, સર્વ બેસે છે અને સર્વે વ્યવહાર ચલાવે છે. આ જાગૃત અવસ્થામાં કાર્ય કરનારા બધા મનુષ્યોમાં જે સ્થિતપ્રજ્ઞ છે તે મનુષ્ય કેવો વ્યવહાર કરે છે?

(૨) સ્થિતધીઃ: કિં પ્રભાષેત |

સ્થિતપ્રજ્ઞ કેવી રીતે બોલે છે, કેવા પ્રકારના શબ્દો ઉચ્ચારે છે, કેવા પ્રકારનો વિચાર પ્રગટ કરે છે? સમાધિ અવસ્થામાંથી જાગૃતિ અવસ્થામાં આવેલો મનુષ્ય કયાં ભાવોને પ્રગટ કરે છે? શું એ સામાન્ય મનુષ્યોની સમાન જ બોલે છે? અથવા એમાં કોઈ વિશેષતા રહે છે? સમાધિનો અનુભવ કરનારાઓના અને નહિ કરનારાઓના ભાષણોમાં શું ભેદ છે? આપણે ભાષણથી કેવી રીતે જાણીએ કે આ સમાધિસુખ લેનારો મનુષ્ય છે અને આ મનુષ્ય સમાધિ સુધી નથી પહોંચ્યો?

(૩) જયારે જાગૃતિમાં રહેલો મનુષ્ય સમાધિમાં જવા ઈચ્છે ત્યારે તે કિં આસિત | કેવી રીતે બેસે? કેવી રીતે આસન કરે? કઈ અવસ્થામાં સ્થિર રહે? કઈ સ્થિતિમાં સ્થિર રહેવાથી જાગૃત અવસ્થામાં રહેનારો મનુષ્ય સમાધિ અવસ્થામાં જઈ શકે છે? આપણે કેવી રીતે ઓળખીએ કે આ મનુષ્ય સમાધિની તૈયારી કરી રહ્યો છે?

(૪) વ્રજેત કિં | એ મનુષ્ય પોતાનું હલનચલન કેવું રાખે? સ્થિતપ્રજ્ઞ મનુષ્ય જયારે જાગૃતિમાં રહે છે ત્યારે તે કેવો વ્યવહાર ચલાવે છે? ક્યાં પ્રકારનો વ્યવહાર જોવાથી આપણે જાણી શકીએ કે આ મનુષ્ય સ્થિતપ્રજ્ઞ છે?

આ આદર્શ મનુષ્ય બીજાઓને માર્ગદર્શક થાય છે તેથી અર્જુન પૂછી રહ્યો છે કે આ પ્રકારના સ્થિતપ્રજ્ઞના લક્ષણો શું છે?

અર્જુનના આ ચાર પ્રશ્ન સાંભળીને ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ વિસ્તારથી ઉત્તર આપે છે:

શ્રી ભગવાનુવાચ - શ્રી ભગવાન બોલ્યા.

પ્રજહાતિ યદા કામાન્સર્વાન્પાર્થ મનોગતાન્ ।
આત્મન્યેવાત્મના તુષ્ટઃ સ્થિતપ્રજ્ઞસ્તદોચ્યતે ॥ ૫૫॥

હે પાર્થ! જયારે મનુષ્ય મનમાં રહેલી સર્વ કામનાઓ ત્યજી દે છે અને આત્મા વડે આત્મામાં જ સંતોષ પામે છે, ત્યારે તે સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય છે. (૫૫)

ભાવાર્થ:

સિધ્ધના લક્ષણો તે સાધકના સાધનો છે. જયારે સાધનો સિદ્ધ થાય છે ત્યારે જ બુદ્ધિની સ્થિરતા (જીવન્મુક્તિ) સિદ્ધ થાય છે. તેથી મુમુક્ષુએ પ્રત્નપૂર્વક સાધનો સંપાદન કરવા જોઈએ એ સૂચન કરવાના હેતુથી આ અધ્યાયની સમાપ્તિ સુધી ભગવાન તે સાધનો પ્રતિપાદન કરે છે. તેમાં પ્રથમ સમાધિમાં સ્થિર થયેલા સ્થિતપ્રજ્ઞનું લક્ષણ કહે છે.

ભગવાન કહે છે કે - જયારે સમાધિસ્થ પુરુષ મનમાં રહેલી તમામ કામનાઓનો (મનોગતાન્ સર્વાં કામાન્) સંપૂર્ણં રીતે પરિત્યાગ કરે છે (પ્રજહાતિ) અને આત્મા વડે જ (આત્માના) આત્મામાં સંતુષ્ટ રહે છે (આત્મનિ એવ તુષ્ટ:) ત્યારે તે સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય છે.

જહાતિ એટલે ત્યજવું. પ્રજહાતિ એટલે પાછલું સંપૂર્ણ રીતે ત્યજીને આગળ વધવું. પ્રજહાતિ એટલે ફક્ત ત્યજી દેવું એટલું જ નથી પરંતુ આગળ વધતા વધતા પાછલું ત્યજી દેવું, એવું છે. એટલે કે સ્થિતપ્રજ્ઞની સ્થિતિ જડ જેવી નથી. પરંતુ ચેતન્યનાં પક્ષપાત વાળી છે. કામનાઓને છોડી દેવી એમાં કશું મહત્વનું નથી પરંતુ કોઈ વિશેષ વસ્તુ પ્રાપ્ત કરતા કરતા પાછલી ભૂમિકાની કામનાઓને છોડતા જવું એમ મહત્વ છે. તેથી સ્થિતપ્રજ્ઞ મનુષ્ય સદા ક્રિયાશીલ અને ઉત્ક્રમણશીલ આત્મા હોય છે; નિષ્ક્રિય નથી હોતો.

મનોગતાન્ કામાન્ | કામનાઓ મનોગત છે એટલે કે મનની અંદર વ્યાપેલી વસ્તુ છે. મનથી સ્વતંત્ર એમની હસ્તી નથી. મનોગત વસ્તુઓ છોડવા માટે મનનું જ અતિક્રમણ કરવું પડે. મનને ઇન્દ્રિયો સાથે પણ જોડી શકાય અને આત્મા સાથે પણ જોડી શકાય. ઇન્દ્રિયો સાથે તો તે જોડાયેલું જ છે તેમાં કશો પુરુષાર્થ કરવાની જરૂર નથી. આત્માથી તે જુદું પડી ગયેલું છે માટે આત્મા સાથે તેને જોડવું તેનું નામ 'યોગ'.

આતમના તુષ્ટ: | (Self Content). જેને પોતાની જાતથી સંતોષ નથી તે બીજા તમામ પ્રાણી પદાર્થોમાં સંતોષ ખોલવા નીકળે છે પરંતુ તે ક્યાંય મળશે નહિ તેથી તે પ્રાણી પદાર્થને વારંવાર બદલતા રહેવું પડે છે, છતાં મન ક્યાંય ઠરશે નહિ. છેવટે મન આત્મામાં જ ઠરશે, અને ત્યાં સુધી તે ખભા બદલતો રહેશે પરંતુ ભાર તો એટલો ને એટલો જ રહેશે. ખભા બદલવાથી વજન ઓછું ના થાય.

સ્ત્રી-પુત્રાદિક, બંગલો, મોટર, ધન વગેરે બીજા પ્રાણી-પદાર્થ-વસ્તુ-વ્યક્તિઓ તરફથી સંતોષ ખોળવો તે પ્રજ્ઞાની અસ્થિરતા છે. કોઈ પણ ખીલાથી મન બંધાશે નહિ, સંતોષ પામશે નહિ.

એક ભગવદ્ભક્ત ભગવાનને કહે છે કે ભગવન ! આપે ઘણી ગયો ચારી છે તેવું 'ભાગવત'માં દશમસ્કંધમાં મેં વાંચ્યું છે પરંતુ આપે એક પણ પાડો ચાર્યો હોય તેવું આખા ભાગવતમાં ક્યાંય મારા વાંચવામાં આવ્યું નથી. ગાયો તો નાનું છોકરું પણ ચારી શકે પરંતુ જે વકરેલો પાડો ચારી બતાવે તે ખરો મરદ કહેવાય.

તો ભગવન ! મારી પાસે એક ભયંકર વકરેલો પાડો છે તેનું નામ મણીરામ (મન) છે તેને માટે મારી વિનંતી છે કે -

હે નાથ મત્તમહિષેણ સમં મનો મે,

ના યાતિ શાન્તિમિહમે ન ફલન્ત્યુપાયા: ।

તુભ્યં દદામિ કૃપયા તદીદં ગૃહાણ

સ્વિયાંધ્રિયુગ્મ ચરણેષુ દૃઢં બધાન ||

ભગવન ! મારી પાસે મનરૂપી મદોન્મત્ત વકરેલો પાડો છે તેને મેં સ્ત્રી-પુત્રાદિક, ધન, ધામ, પદ વગેરે અનેક ખીલાઓએ બાંધવા ઘણા ઉપાયો કર્યા પરંતુ આ પાડો એક પણ ખિલાએ શાંતિથી બંધાઈ રહેતો નથી, સંતુષ્ટ થતો નથી એટલું જ નહિ પરંતુ તે શીંગડે - પૂંછડે - કૂદીને ખીલા સાથે ઉખાડીને જ્યાં - ત્યાં ભમ્યા કરે છે.

માટે કૃપા કરીને આ પાડો હું આપને સોંપી દઉં છું તો તમે તે પકડીને લઈ જાઓ અને આપણા ચરણારવિન્દના બે અંગુઠારૂપી ખીલાઓ છે ત્યાં તમે તેને બાંધી દો. અનંતકોટી બ્રહ્માંડનો ભાર આપની અંદર છે તેથી આ પાડો આપના ચરણારવિંદનાં અંગુઠારૂપી ખીલાઓને ઉખાડીને ક્યાંય નાસભાગ કરી શકશે નહિ. આપણા ચરણારવિન્દમાં જ આ મન શાંતિ-સંતોષ પ્રાપ્ત કરી શકશે.

અને પછી વ્યસનારાયણ પાસે 'ભાગવત'માં એક લીટી લખાવજો કે મેં ફક્ત ગાયો જ નથી ચારી, પાડાઓ પણ ચારી શકું છું.

જેમ મૃગજળ માટે દોડતા પુરુષને મૃગજળના જ્ઞાનથી, મૃગજળનો બાધ થતા મૃગજળની કામના સ્વાભાવિક રીતે જ શાંત થાય છે તેમ જયારે આત્માના જ્ઞાનથી ઇન્દ્રિયજન્ય વિષયો વગેરે અનાત્મ પદાર્થોનો બાધ થતા મનમાં રહેલી સર્વ કામનાઓ શાંત થાય છે ત્યારે જે અંતરાત્માસ્વરૂપમાં ચિદ્રુપ આત્મા વડે જ 'આત્માનંદ' અનુભવે છે તે 'સ્થિતપ્રજ્ઞ' કહેવાય છે.

ભાગવતમાં ભક્ત પ્રહલાદ કહે છે કે -

વિમુંચતિ યદા કામાન્ માનવો મનસિ સ્થિતાન્ ।

તર્હિ એવ પુણ્ડરીકાક્ષ ભગવત્ત્વાય કલ્પતે ॥

(શ્રીમદ્ ભાગવત - ૭/૧૦/૯)

જયારે પુરુષ મનમાં રહેલી સર્વ કામનાઓનો પરિત્યાગ કરે છે ત્યારે જ તે ભગવત્ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત થાય છે.

શ્રુતિ કહે છે કે -

યદા સર્વે પ્રમુચ્યન્તે કામા યેષ્ય હૃદિ શ્રિતા: ।

અથ મર્ત્યો અમૃતો ભવતિ યત્ર બ્રહ્મ સમશ્નુતે॥

(કઠ - ૨-૬-૧૪)

જયારે પુરુષ મનમાં રહેલી કામનાઓને ત્યજી દે છે ત્યારે તે અમૃતભાવને પ્રાપ્ત થાય છે અને આ દેહમાં બ્રહ્મને પામે છે.

ઇચ્છામાત્રં અવિદ્યા ઇયં તન્નાશો મોક્ષ ઉચ્યતે॥

(મહોપનીષદ ૪-૧૧૬)

કોઈ પણ વસ્તુની ઈચ્છા એ જ અવિદ્યા છે તથા તેનો નાશ થવો તે મોક્ષ છે. કામનાના ચાર સ્ટેજ (Stages) તબક્કા છે.

(૧) વાસના : સ્ત્રી - પુત્રાદિક, અનુકૂળ પદાર્થોમાં રમણ કરવાની અને પ્રતિકૂળ પદાર્થોને નષ્ટ કરવાની જે રાગ-દ્વેષ જનિત સૂક્ષ્મ કામના જેનું સ્વરૂપ હજુ બરાબર વિકસિત નથી થયું તેને 'વાસના' કહેવાય.

(૨) સ્પૃહા: કોઈ અનુકૂળ વસ્તુના અભાવનું ભાન થતા ચિત્તમાં એવો ભાવ થાય કે અમુક વસ્તુની આવશ્યકતા છે, તેના વગર કામ નહિ ચાલે, એવી અપેક્ષારૂપ કામનાને સ્પૃહા કહેવાય. 'સ્પૃહા' એટલે અર્ધ વિકસિત થયેલી વાસના.

(૩) ઈચ્છા : અનુકૂળ વસ્તુનો અભાવ થતા તેને મળવાની અગર મેળવવાની તથા પ્રતિકૂળ વસ્તુને નષ્ટ કરવાની અને તે નહિ મેળવવાની પ્રગટ કામનાને ઈચ્છા કહેવાય. 'ઈચ્છા' એટલે કામનાનું પૂર્ણ વિકસિત રૂપ.

(૪) તૃષ્ણા: સ્ત્રી-પુત્રાદિક યથેષ્ટ પ્રાપ્ત થતા રહેતા હોવા છતાં તેને અધિકાધિક વધારવાની ઈચ્છા તેને તૃષ્ણા કહેવાય. તૃષ્ણા એટલે કામનાનું સ્થૂળ રૂપ.

દુઃખેષ્વનુદ્વિગ્નમનાઃ સુખેષુ વિગતસ્પૃહઃ ।

વીતરાગભયક્રોધઃ સ્થિતધીર્મુનિરુચ્યતે ॥ ૫૬॥

દુઃખોમાં ઉદ્વેગરહિત મનવાળો, સુખોમાં નિસ્પૃહ થયેલો અને જેના રાગ, ભય તથા ક્રોધ ગયા હોય, તે સ્થિતપ્રજ્ઞ મુનિ કહેવાય છે. (૫૬)

ભાવાર્થ:

જેને સુખની ચાહના છે તે દુઃખ આવવાથી જરૂર ઉદ્વિગ્ન થવાનો જ. સુખની ચાહના હોય ત્યાં સુધી જ દુઃખની પીડા હોય. જ્યાં જ્યાં સુખના ફૂલ હોય ત્યાં ત્યાં દુઃખના કાંટા હોય જ. દુઃખને કોઈ બોલાવતું નથી. એટલે તે સુખની આડમાં છુપાઈને આવે છે. પણ જેને સુખની સ્પૃહા ના હોય તેને ત્યાં દુઃખ કેવી રીતે આવી શકે? દુઃખ એ સુખનો પડછાયો છે તે સુખની પાછળ ને પાછળ આવે. માછલીને સુખના આટામાં દુઃખના કાંટા ભોંકાય છે.

સુખનો અતિરેક દુઃખદાયી બને છે. સુખ પણ એક જાતની ઉદ્વિગ્નતા છે એક પ્રકારની ઉત્તેજના છે, ભલે તે પ્રીતિકર હોય. સામટી પાંચ લાખની લોટરી લાગે તો હાર્ટફેઇલ થઈ જાય. સંસારના કોઈ પણ પદાર્થમાં સુખ આપવાની તાકાત નથી.

રાગ, ભય, ક્રોધનું ટેમ્પરેચર ઉપરથી ઠંડુ પાણી રેડવાથી ઉતરે નહિ, ઉલટું નુકશાન કરે. ભય, ક્રોધને દબાવવાથી, સંતાડવાથી નાશ ના પામે. એ તો સ્થિરબુદ્ધિથી નાશ પામે. જેના અંતઃકરણમાં ક્રોધ જ ના હોય તેને બહારની પરિસ્થિતિ ક્રોધ ના કરાવી શકે. કુવામાં પાણી જ ના હોય તો તેમાં ડોલ નાખો તો ય તે ખાલી જ પાછી આવે. સૂકા કૂવામાં પાણી ના હોય. શુદ્ધ અંતઃકરણમાં ભય-ક્રોધ ના હોય.

કોઈ ગાળ બોલે (બટન દબાવે) અને ક્રોધ ભભૂકે તો આપણે માણસ નહિ પણ મશીન. ક્રોધને મનમાં દબાવી રાખવાથી સ્થિતપ્રજ્ઞ ના થવાય. મનમાં ક્રોધ છુપાયેલો છે કે નહિ તેની ખાતરી કોઈ ગાળ દે ત્યારે થાય.

દુઃખોમાં જેનું મન ઉદ્વેગરહિત છે, સુખોમાં જે સ્પ્રુહરહિત છે અને રાગ, ભય, ક્રોધ જેનામાં નથી તે મુનિ સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય. આ શ્લોકમાં સ્થિતપ્રજ્ઞના ત્રણ લક્ષણો બતાવ્યા છે.

૧. દુઃખેષુ અનુદ્વિગ્ન મના: |

• શોક, મોહ વગેરે આધ્યાત્મિક દુઃખો,

• ચોર, સર્પ, એક્સીડેન્ટ વગેરે આધિભૌતિક દુઃખો તથા

• અતિવૃષ્ટિ, અનાવૃષ્ટિ, ધરતીકંપ વગેરે આધિદૈવિક દુઃખોની પ્રાપ્તિમાં જેનું મન ઉદ્વેગ, ક્ષોભ, પરિતાપને પામતું નથી અને આ દુઃખોમાં જે હિંમત હારતો નથી.

૨. સુખેષુ વિગતસ્પૃહ: |

સુખોમાં જે સ્પૃહારહિત છે, જેને સુખની પ્રાપ્તિમાં હર્ષાત્મક તથા ભ્રાંતિરૂપ તામસ ચિત્તવૃત્તિ ઉત્પન્ન થતી નથી અને અગ્નિમાં ઘી હોમવાથી જેમ અગ્નિ ભભૂકી ઉઠે છે તેમ જેમ જેમ સુખ આવી મળે તેમ તેમ જેની તૃષ્ણા - સ્પૃહા વૃદ્ધિ પામતી નથી એટલે કે જે સુખથી ફુલાતો નથી અને છકી જતો નથી.

૩. વીતરાગ - ભય - ક્રોધ:

જેને પ્રિય પદાર્થો પ્રાણીઓમાં રાગ (આસક્તિ - આકષર્ણ) નથી તથા અપ્રિય પ્રાણી પદાર્થોમાં વિરાગ (વિકર્ષણ) નથી પરંતુ રાગ અને વિરાગની પર એવી વીતરાગ સ્થિતિમાં જે સદા રહે છે અને તેથી કરીને જેનામાં ભય અને ક્રોધ પણ નથી.

આવા સ્થિતપ્રજ્ઞ મનુષ્યને દુખાત્મક અને હર્ષાત્મક તામસ ચિત્તવૃતિનો તેમ જ ભ્રાંતિના કારણરૂપ અજ્ઞાનનો અભાવ છે અને તેથી તે સુખ સમયમાં છકી જતો નથી. દુઃખમાં તે હિંમત હારતો નથી.

આવી રીતે મુમુક્ષુએ પણ દુઃખમાં ઉદ્વેગ ના પામવો અને સુખમાં હર્ષ ના પામવો અને રાગ, ભય અને ક્રોધથી રહિત થવું એવો શ્લોકમાં ભગવાનનો ગર્ભિત આદેશ છે.

યઃ સર્વત્રાનભિસ્નેહસ્તત્તત્પ્રાપ્ય શુભાશુભમ્।

નાભિનન્દતિ ન દ્વેષ્ટિ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૫૭ ||

જે સર્વત્ર આસક્તિરહિત હોય અને સારું કે ખોટું જે કઈ પ્રાપ્ત થાય એથી હર્ષ કે ખેદ કરતો નથી, તેની બુદ્ધિ સ્થિર છે. (૫૭)

ભાવાર્થ:

જે દેહાદિક સર્વ અનાત્મ પદાર્થોમાં સ્નેહથી રહિત એટલે કે આસક્તિરહિત છે તથા જે શુભ - પ્રિય પ્રાણી - પદાર્થ - સંયોગને પામીને હરખાતો નથી તેમ જ અશુભ - અપ્રિય પ્રાણી - પદાર્થ - સંયોગોને પામીને દ્વેષ કરતો નથી, દુઃખી થતો નથી તેની બુદ્ધિ - પ્રજ્ઞા સ્થિર છે.

આ ભૌતિક જગતમાં સારી - માઠી કાંઈ ને કાંઈ ઉથલપાથલ નિરંતર થયા કરે છે કારણ કે આ આખું જગત દ્વંદ્વાત્મક છે. તેમાં હાનિ - લાભ, જીવન - મરણ, જશ - અપજશ, માન - અપમાન, સ્તુતિ - નિંદા, શત્રુ - મિત્ર, શુભ - અશુભ બધા જ દ્વંદ્વો જીવનમાં વારાફરતી અવારનવાર અનેક વાર આવ્યા જ કરવાના. આ દ્વંદ્વોની અસરથી જે મુક્ત રહી શકે છે, દ્વંદ્વાતીત છે અને જે સર્વત્ર તમામ ભૌતિક અનાત્મ પદાર્થ, પ્રાણીઓ પ્રત્યે અનાસક્ત ઉદાસીન રહી શકે છે તે સ્થિરબુદ્ધિ - સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય છે.

સંસ્કૃત ભાષામાં ચીકટવાળા પદાર્થને (ઘી વગેરેને) 'સ્નેહ' કહે છે જે માણસ કોઈ પણ પ્રાણી - પદાર્થ - વસ્તુ - વ્યક્તિમાં ક્ર્યારેય જરાય ચીટકાતો નથી, લપસતો નથી, ફસાતો નથી તે સ્થિતપ્રજ્ઞ. આ સંસાર બહુ જ લપસણી ભૂમી છે તેમાં જે કોઈ ભૂલેચૂકે પણ લપસે તો તેના હાડકા ભાંગી જાય.

આ શ્લોકમાં 'સ્નેહ' શબ્દનો અર્થ 'આસક્તિ' કરવો જોઈએ. ૫૬માં શ્લોકમાં 'વીતરાગ' શબ્દ છે એનું જ સ્પષ્ટીકરણ આ શ્લોકમાં 'સર્વત્ર અનભિસ્નેહ:' એ શબ્દથી કર્યું છે.

નાટકમાં બે પાત્રો લડવાડ કરીને એકબીજાની બોચી પકડે અગર તો પ્રેમ કરીને ભેગા જમે તેમાં નાટક પૂરું થયા પછી કોઈ દ્વેષ અગર પ્રસન્નતા હોતી નથી. ડોક્ટર ઓપરેશન કરતી વખતે કોઈ સ્ત્રીના ગુહ્ય ભાગને અડે અગર તો તેના આંતરડામાંથી વિષ્ટા કાઢે તે વખતે તેને કોઈ પ્રસન્નતા કે દ્વેષ હોતો નથી.

દોષબુદ્ધયા ઉભયાતીતો નિષેધાત ન નિવર્તતે

ગુનબુદ્ધયા ચ વિહિતં ન કરોતિ યથાર્ભક:

બાળકની માફક સ્થિતપ્રજ્ઞ પુરુષ કોઈ વસ્તુનો ત્યાગ કરે તો તે દોષબુદ્ધિથી નહિ અને ગ્રહણ કરે તો તે ગુણબુદ્ધિથી નહિ. તેને માટે સંગ્રહ-ત્યાગ બંને સ્વાભાવિક રીતે હોય છે.

યદા સંહરતે ચાયં કૂર્મોઽઙ્ગાનીવ સર્વશઃ ।

ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થેભ્યસ્તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૫૮॥

જેમ કાચબો સર્વ અંગો સમેટી લે છે તેમ આ (મનુષ્ય) જયારે સર્વ ઇન્દ્રિયોને ઇન્દ્રિયોના વિષયોથી ખેંચી લે છે, ત્યારે તેની બુદ્ધિ સ્થિર થાય છે. (૫૮)

ભાવાર્થ:

૫૫ માં શ્લોકમાં સંપૂર્ણ મનોગત કામનાઓને દૂર કરવા અને પોતાના આત્મામાં જ સંતુષ્ટ થવાની વાત કહી છે એ જ વાતને આ શ્લોકમાં કાચબાના ઉદાહરણથી સ્પષ્ટ કરી છે.

કાચબો જેમ બીજાના ભયથી પોતાનું માથું, પગ વગેરે અંગોને પોતાની પીઠરૂપી ઢાલમાં સ્વભાવતઃ: અનાયાસે સમેટી લે છે તેમ જે મનુષ્ય પોતાની ઇન્દ્રિયોને વિષયોથી સમેટી લે છે અર્થાત વિષયોથી પાછી હટાવે છે તે સ્થિતપ્રજ્ઞ છે.

પ્રત્યેક ઇન્દ્રિય પોતપોતાના વિષયોમાં સ્વાભાવિક રીતે જાય છે. તેની આ પ્રવૃત્તિ અનાયાસે થાય છે. તેમને વિષયોથી નિવૃત કરવી અને પાછી લાવવી તેને સંયમ (પ્રત્યાહાર) કહે છે અને પોતાની મનોગત કામનાઓને દૂર કરવી તે પણ સંયમ છે.

ઇન્દ્રિયનિગ્રહ વગર વૈરાગ્યાદિ જ્ઞાનનિષ્ઠા સિદ્ધ થતી નથી. ચાર પ્રકારની જ્ઞાનનિષ્ઠા છે. ૫૫ માં શ્લોકમાં રહેલી જ્ઞાનનિષ્ઠા ૫૬ માં શ્લોકમાં સિદ્ધ થાય છે. ૫૬ માં શ્લોકમાં રહેલી જ્ઞાનનિષ્ઠા શ્લોક ૫૭ વડે સિધ્ધ થાય છે અને ૫૭ માં શ્લોકમાં કહેલી જ્ઞાનનિષ્ઠા શ્લોક ૫૮ વડે સિદ્ધ થાય છે.

હવે ૫૯ માં શ્લોકમાં ભગવાન જ્ઞાનનિષ્ઠાની દુર્લભતા પ્રતિપાદન કરે છે.

વિષયા વિનિવર્તન્તે નિરાહારસ્ય દેહિનઃ ।

રસવર્જં રસોઽપ્યસ્ય પરં દૃષ્ટ્વા નિવર્તતે ॥ ૫૯॥

નિરાહારી પ્રાણીના વિષયો (તો) નિવૃત થાય છે, (પણ એ વિષયો તરફનો) તેનો રસ (વાસના) દૂર થતો નથી; એ રસ (તો સર્વ રસોના પરમ રસ એવા) પરમાત્માના દર્શનથી નિવૃત થાય છે. (૫૯)

ભાવાર્થ:

દેહધારી મનુષ્યોના દેહમાં અનેક ઇન્દ્રિયો હોય છે અને આમાંથી પ્રત્યેક ઇન્દ્રિયોનો વેગ ઘણો મોટો હોય છે. સાધારણ પ્રયત્નથી ઇન્દ્રિયોનો સંયમ કરવો કઠિન છે. જે માણસ ઇન્દ્રિયોનો સંયમ કરવાનો પ્રયત્ન કરે એને જ ખ્યાલ આવે કે ઇન્દ્રિયોનો વેગ કેટલો પ્રબળ છે. પ્રવાહમાં વહી જનારાઓને પ્રવાહના વેગનો ખ્યાલ નથી આવતો પરંતુ પ્રવાહને રોકનારાઓને જ એનું જ્ઞાન થાય છે.

સાધારણ મનુષ્ય સમજે છે કે વિષયોને પોતાની પાસે ના રાખવાથી એટલે કે વિષયોનો ભોગ ન ભોગવવાથી સંયમ થઇ શકે છે પરંતુ આ ભ્રમ છે. દાખલા તરીકે અન્નનો ભોગ કરવો એ રસનાનો વિષય છે. કોઈ માણસ ઉપવાસ કરે છે ત્યારે ઉપવાસ કરવાથી અન્ન દૂર થાય છે અથવા તો તે અન્નથી દૂર રહે છે પરંતુ અન્નની વાસના મનમાં ચાલુ રહે છે. દરેક ઇન્દ્રિયોના ઉપવાસના વિષયમાં આ જ વાત છે. વિષયોથી દૂર રહેવાથી વિષય તો દૂર થઇ જાય છે પરંતુ તેમના રસના વિષયમાં પ્રીતિ(વાસના) તો મનમાં ચાલુ જ રહે છે. પથ્ય કરનારું મન જ મનમાં મિષ્ટ પદાર્થોના સ્વાદનો વિચાર કરે છે. ઉપવાસ કરનારા તો ભુખની પ્રબળતાના કારણે ઉપવાસના સમયે જ અન્નાસ્વાદનો વિચાર કરતા રહે છે અર્થાત સર્વ ઇન્દ્રિયોના ઉપવાસનો વારંવાર પ્રયત્ન કરવાથી મનુષ્યથી ભોગના વિષયો દૂર થઇ જાય છે પરંતુ વિષયોની ઈચ્છા, વાસના દૂર થતી નથી; બલ્કે પ્રબળ થાય છે.

જ્યાં સુધી પરમાત્માનો સાક્ષાત્કાર નથી થતો ત્યાં સુધી આ ઈચ્છા, વાસના નથી હટતી. પરમ સાક્ષાત્કાર થતા જ (પરંદ્રષ્ટવા) એને પરમ રસનો આસ્વાદ મળવાથી વિષયોના ક્ષુદ્ર રસોની લાલસાથી તે સદાને માટે મુક્ત થાય છે.

કાષ્ઠ તપસ્વીની માફક બળાત્કારે વિષયોપભોગ નહિ કરનારા દેહાભિમાની પુરુષના વિષયો વિશેષરૂપે નિવૃત થાય છે પરંતુ વિષયોનો રસ અર્થાત માનસી તૃષ્ણા, વિષયભોગ માટે મનમાં રહેલી તૃષ્ણા, મનમાં રહેલી વિષયભોગ જન્ય વાસના,વિષયભોગો ભોગવવાની ઉત્કટ અભિલાષા, આસક્તિ, વિષયો પ્રત્યે ભૉગ્યત્વ ભાવના નિવૃત થતી નથી. યથાર્થ જ્ઞાન વિના (આત્મસાક્ષાત્કાર વિના) રાગ સહીત વિષયરસ નિવૃત થતા નથી.

માણસ દિવ્યરસમાં સ્થિર થાય નહિ ત્યાં સુધી તે વિષયભોગ ટાળી શકતો નથી. વિષયભોગ પર નિયંત્રણ લાદવાની ક્રિયા રોગીને અમુક વાનગીઓ ખાવાની મજા કરવા જેવી કઈક છે. રોગીને આવા નિયંત્રણો ગમતા નથી તેમ જ તે વાનગીઓ ખાવાનો તેનો રસ પણ છૂટતો નથી.

અષ્ટાંગ યોગ વડે ઇન્દ્રિય-નિગ્રહ કરવાની પ્રક્રિયા ઉચ્ચ જ્ઞાન (આત્મજ્ઞાન) વગરના માણસ માટે ઠીક છે પરંતુ જે માણસે આત્મસાક્ષાત્કારનો રસ ચાખ્યો છે તેને સત્ત્વહીન, ક્ષુલ્લક, ક્ષુદ્ર, ભૌતિક સુખોપભોગો માટે કશો રસ હોતો નથી. એટલે ઉપવાસ વગેરે નિયંત્રણો આધ્યાત્મિક જીવનની પ્રગતિમાં શિખાઉ માણસ માટે ભલે હોય, પરંતુ જેણે ભગવદ્ ભાવનાનો રસ ખરેખર ચાખ્યો છે તેને જ આ નિયંત્રણો ઉપકારક નીવડે છે. માણસ આત્માનંદમાં પૂરેપૂરો રંગાયેલો છે ત્યારે દુનિયાની ક્ષુલ્લક વસ્તુઓ માટેનો તેનો રસ આપોઆપ છૂટી જાય છે.

પરમાત્મા એક એવા અદભુત, અલૌકિક, દિવ્ય આકર્ષક છે કે જેને પ્રાપ્ત કર્યા પછી તેમાં એટલી તલ્લીનતા, મુગ્ધતા અને તન્મયતા થઇ જાય છે કે માણસનું પોતાનું સમગ્ર પોતાપણું મટી જાય છે પછી બીજી કોઈ વસ્તુનું ચિંતન કોણ કરે? એટલા માટે પરમાત્માના સાક્ષાત્કારથી આસક્તિની સર્વથા નિવૃત્તિ થઇ જાય છે.

યતતો હ્યપિ કૌન્તેય પુરુષસ્ય વિપશ્ચિતઃ ।

ઇન્દ્રિયાણિ પ્રમાથીનિ હરન્તિ પ્રસભં મનઃ ॥ ૬૦॥

હે કૌંતેય! ઇન્દ્રિયો એવી મંથન કરનારી છે કે નિગ્રહનો પ્રયત્ન કરતા વિદ્વાન પુરુષના મનને પણ તેઓ બળાત્કારે (વિષયો તરફ) ખેંચે છે. (૬૦)

ભાવાર્થ:

વિષયોમાં દોષદર્શનથી સમાધિની સિદ્ધિ માટે યત્ન કરનારા વિવેકી બુદ્ધિમાન (વિપશ્ચિત:) પુરુષના મનને પણ આ પ્રમથનશીલ, (પ્રમાથીનિ) વલોવી નાખનારી બળવાન ઇન્દ્રિયો બળાત્કારે વિષયો તરફ ખેંચી જાય છે. જેમ બળવાન લૂંટારાઓ ધનરક્ષકનો પરાભવ કરીને ધન હરી લે છે તેમ આ બળવાન ઇન્દ્રિયો વિવેકરૂપી રક્ષકનો પરાભવ કરીને બુદ્ધિમાન વિવેકશીલ માણસના મનનું હરણ કરીને તેને વિષયભોગોમાં આસક્ત કરે છે.

બલવાન ઇન્દ્રિયગ્રામો વિદ્વાંસમ્ અપિ કર્ષતિ | (મનુ. ૨ - ૨૧૫)

દમ(ઇન્દ્રિયનિગ્રહ) વગર શમ (મનોનિગ્રહ) થતો નથી અને શમ વગર માણસ શાંતિ (સ્થિતપ્રજ્ઞતા)ને પ્રાપ્ત થતો નથી.

ઇન્દ્રિયોને જીતવા ઘણાય વિદ્વાન મુનિઓ, તત્ત્વવિદો અને જ્ઞાનવાદીઓ સતત પ્રયત્નશીલ રહે છે તેમ છતાં તેમાંના શ્રેષ્ઠ મહાનુભાવો પણ ઘણા પ્રયત્નોના અંતેય પ્રક્ષુબ્ધ મનને કારણે કેટલીક વાર વિષયભોગમાં લપસી પડે છે.

મોટા મોટા ઋષિઓ - મહર્ષિઓ જેઓ ઝાડ ઉપર ટાંટિયા બઝાડીને ઊંધા મસ્તકે લટકીને હજારો વર્ષો સુધી તપશ્ચર્યા કરતા કરતા તેમની દાઢીઓંની વડવાઈ થઇ ગઈ હોય છે અને જે માત્ર પવન, પાણી અને પાંદડા ઉપર જીવતા હોય તેવા અને વિશ્વામિત્ર, પરાશર જેવા પણ મેનકા અને મત્સ્યગંધા જેવી સ્ત્રીઓમાં ફસાઈ ગયેલા હોય છે તો પછી દૂધપાક, બાસુંદી, માલપુઆ, મલાઈ-મલીદા અને દૂધ-દહીંથી લબાલબ બિરંજપુરી ઉડાવનારા લોકો ઇન્દ્રિયનિગ્રહ કેવી રીતે કરી શકવાના હતા?

વિશ્વામિત્ર પરાશર પ્રભૃતય: વાતાંમ્બુ પર્ણેશના:

તેપિ સ્ત્રીમુખપંકજ સુલલિતં દ્રષ્ટવૈવ મોહર્ગતા: |

શાલ્યાન્નમ સઘૃતમ પયોદધિયુતં ભૂંજન્તિ યે માનવા:

તેષામ ઇન્દ્રિયનિગ્રહો યદિ ભવેત વિંધ્યસ્તરેત સાગરમ ||

નિત્યનવીન અલૌકિક - દિવ્ય આત્માનંદનો જેને સતત અનુભવ રહ્યા કરે છે તેવા સ્થિતપ્રજ્ઞને ભૌતિક સુખો પ્રત્યે આપોઆપ અરુચિ પેદા થાય છે. પૂરતા પૌષ્ટિક ભોજનથી જેમ ક્ષુધા તૃપ્ત થાય છે તેમ સતત ભગવદ્ભાવમાં રહેનારને આત્મતૃપ્તિ થાય છે.

પરમાત્માનો સાક્ષાત્કાર થતા સુધી વિષયોની ઈચ્છા ચાલુ રહે છે. ભોગની ઈચ્છા એને ક્યા સમયે વિષયોના કીચડમાં ફસાવી દેશે એનો કોઈ નિયમ નથી. થોડીક પણ અસાવધાનતા થઇ તો મોટા જ્ઞાનીને પણ, સૌભરી ઋષિની માફક ઇન્દ્રિયો વિષયોની જાળમાં ફસાવી દે છે.

તાનિ સર્વાણિ સંયમ્ય યુક્ત આસીત મત્પરઃ ।

વશે હિ યસ્યેન્દ્રિયાણિ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૬૧॥

તે સર્વ ઇન્દ્રિયોને વશ કરી યોગીએ મારામાં તન્મય રહેવું; કેમ કે જેની ઇન્દ્રિયો વશ હોય છે તેની બુદ્ધિ સ્થિર થાય છે. (૬૧)

ભાવાર્થ:

જેમ બળવાન રાજાનો આશ્રય કરનાર પુરુષને તેના શત્રુઓ દુઃખ આપતા નથી અને 'તેણે સમર્થનો આશ્રય લીધો છે' એમ જાણીને તેણે વશ થાય છે તેમ પ્રાણીમાત્રના અંતરાત્મારૂપ પરમાત્માનું શરણ લેનાર અનન્ય ભક્તને ઇન્દ્રિયો બહિર્મુખ કરી શકતી નથી. પરંતુ 'આ પરમ ભક્ત પરમાત્માના શરણને પ્રાપ્ત થયો છે' એમ જાણીને સર્વે ઇન્દ્રિયો અનાયાસે તેને વશ થાય છે આ પ્રકારે ઇન્દ્રિયોને વશ કરી, મનનો નિગ્રહ કરી (યુક્ત:) પરમાત્મા વિષે મન જોડનાર યોગી પાપરહિત થઇ આત્મસાક્ષાત્કારને પ્રાપ્ત થાય છે, સ્થિતપ્રજ્ઞ થાય છે, ભગવદ્ નિષ્ઠ થાય છે.

અહીં સંક્ષેપમાં કહેલી ભગવદ્ભક્તિની નિષ્ઠા કહીને હવે વિષયોનું ધ્યાન કરવાથી માણસનું કેટલી હદ સુધી અધઃપતન થાય છે અને તેણે ક્યા ઉપાયથી પોતે પોતાનો બચાવ કરવો જોઈએ તે હવે બતાવે છે.

ધ્યાયતો વિષયાન્પુંસઃ સઙ્ગસ્તેષૂપજાયતે ।

સઙ્ગાત્સઞ્જાયતે કામઃ કામાત્ક્રોધોઽભિજાયતે ॥ ૬૨॥

ક્રોધાદ્ભવતિ સમ્મોહઃ સમ્મોહાત્સ્મૃતિવિભ્રમઃ ।

સ્મૃતિભ્રંશાદ્ બુદ્ધિનાશો બુદ્ધિનાશાત્પ્રણશ્યતિ ॥ ૬૩॥

વિષયોનું ચિંતન કરતા પુરુષને તેઓમાં આસક્તિ થાય છે, આસક્તિથી કામના થાય છે અને કામનાથી ક્રોધ જન્મે છે .

ક્રોધથી મૂઢતા થાય છે, મૂઢતાથી સ્મૃતિનો નાશ થાય છે, સ્મૃતિના નાશથી બુદ્ધિનો નાશ થાય છે અને બુદ્ધિના નાશથી (મનુષ્ય) સંપૂર્ણ નાશ પામે છે. (૬૩)

ભાવાર્થ:

શ્લોક ૬૨-૬૩ માં વિષયી પુરુષની અધોગતિનો ક્રમ બતાવ્યો છે.

વિષયોનું ધ્યાન કરનાર પુરુષને તેમના વિષે આસક્તિ (સંગ) પેદા થાય છે અને આસક્તિમાંથી તે પ્રાપ્ત કરવાની કામના ઉત્પન્ન થાય છે. કામનાની તૃપ્તિમાં આડખીલી થાય ત્યારે ક્રોધ થાય છે. કામના જો તૃપ્ત થાય તો લોભ પેદા થાય છે. વિષયભોગનો લોભ વધતો જાય છે અને કામના તૃપ્ત ના થાય તો ક્રોધ પેદા થાય. આવી રીતે લોભ અને ક્રોધ એ બે 'કામ'ના બે દીકરા છે. કામ, ક્રોધ, અને લોભ આ ત્રણ નરકના દ્વાર છે. (ગીતા - ૧૬/૧૨). કામનાની તૃપ્તિમાં આડખીલી થાય ત્યારે ક્રોધ થાય છે અને આ ક્રોધ એ મોટામાં મોટી આડખીલી (બાધા) છે. ચિત્ત જયારે આડખીલીઓથી (બાધાઓથી) ઘેરાય ત્યારે સંમોહઃ (અવિવેક) પેદા થાય છે.

જેમ જેમ ક્રોધ વધતો જાય તેમ તેમ મોહ (સંમોહઃ) વધારે ઘેરો બનતો જાય. જેમાં આસક્તિ છે તે વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવામાં જયારે આડખીલીઓ, વિઘ્નો, બાધાઓ આવે ત્યારે ક્રોધ થાય તેની સાથે સાથે તે વસ્તુ પ્રત્યેનો મોહ પણ વધતો જાય. વસ્તુ મળી જાય તો તો મોહ ઘટી જાય, પરંતુ ના મળે તો મોહની માત્રા વધતી જાય. વસ્તુ ના મળે ત્યારે તેને માટેની આકાંક્ષા વધતી જાય, મોહ વધતો જાય.

ના મળે તે વસ્તુ માટે મન વિક્ષિપ્ત થઇ જાય, પાગલપણું (અવિવેક, સંમોહઃ) આવી જાય. એટલે ક્રોધ એ મોહની જનયિત્રી છે.

ઢાંકેલી વસ્તુ (દા.ત. ઘૂંઘટમાં સ્ત્રીનું મુખ) પ્રત્યે આકર્ષણ (મોહ) વધારે હોય, ઉઘાડી વસ્તુમાં આકર્ષણ ઓછું હોય.

ક્રોધથી મોહ પેદા થાય છે કારણ કે ક્રોધમાં વિઘ્ન, બાધા પેદા થાય છે અને જ્યાં સુધી વિઘ્ન, બાધા (ઢાંકણ) હોય ત્યાં આકર્ષણ ખડું થાય છે. નગ્ન સ્ત્રી અગર પુરુષમાં આકર્ષણ (મોહ) ઘટી જાય છે. મોહ પેદા કરવા વસ્તુને ઢાંકી રાખવામાં આવે છે. ઉઘાડી વસ્તુ આકર્ષણ ખોઈ બેસે છે. ઢાંકેલી વસ્તુ આકર્ષણ પેદા કરે છે. નિષેધમાં નિમંત્રણ છે. જે ઢાંકેલું છે તેને ઉઘાડવાનું મન થાય છે. મોહ થાય છે.

સંમોહાત સ્મૃતિવિભ્રમ: |

ઘણે ભાગે આપણે માનતા હોઈએ છીએ કે કામથી સ્મૃતિભ્રંશ થાય છે તે વાત બરાબર નથી. કારણ કે કામ એ તો પ્રાકૃતિક તથ્ય છે. ક્રોધથી પણ સ્મૃર્તિભ્રંશ થતો નથી. કારણ કે ક્રોધ તો માત્ર કામના માર્ગમાં પડેલી અડચણથી પેદા થાય છે. ક્રોધ તો માત્ર પ્રતિકાર છે; પ્રક્ષેપ (પ્રોજેક્ટિવ) નથી. ક્રોધનું કોઈ સંમોહન નથી. ક્રોધ તો કોઈ બીજાનો પ્રતિકાર છે, કોઈ અડચણને હટાવવાની ચેષ્ટા છે અડચણ હટી જાય તો ક્રોધ નીકળી જાય, શાંત થઇ જાય.

મોહ તો ક્રોધના કરતા પણ વધારે પ્રબળ છે. મોહ પ્રોજેક્ટિવ છે. મોહ તો માણસને આંધળો કરી દે છે, પાગલ કરી દે છે. ક્રોધ તો માત્ર અડચણોને દૂર કરવાની ચેષ્ટા કરે છે, જયારે મોહ તો ગમે તેટલી અડચણો આવે તેને ભૂલી જઈને તેને જે વસ્તુ પ્રાપ્ત જરવી છે તેને પકડવા આંધળિયા કરીને દોટ જ મૂકે છે.

મોહ ન અંધ કીન્હ કેહિ કેહિ (માનસ રામાયણ)

મોહે તો તુલસીદાસને, સુરદાસને આંધળા કર્યા. મડદાને નદીનો તરાપો માન્યો, સાપને દોરડું માન્યું. આનું નામ સ્મૃતિભ્રંશ. મોહ સંમોહક છે, હિપ્નોટીક છે. મોહ પેદા થવા કામ-ક્રોધ જરૂરી છે. કામ-ક્રોધ ૯૯ ડિગ્રી સુધી ગરમી પેદા કરે છે. ૯૯ ડિગ્રી સુધી ગરમ થયેલું પાણી (ગરમી પછી ખેંચી લઈએ તો) ઠંડુ થવાની શક્યતા છે. જયારે મોહ તો ૧૦૦ ડિગ્રી સુઘી ઉકળીને વરાળ થઇ ગયેલું પાણી છે. કામ-ક્રોધ ગુણાત્મક છે, જયારે મોહ તો પરિણામાત્મક છે. પાણીને બદલે વરાળ જેવું છે. Qualitative change છે. માટે કામ અને ક્રોધથી પાછા ફરવાની શક્યતા છે. મોહમાંથી પાછું હટવું મુશ્કેલ છે. મોહ પાગલની અવસ્થા છે.

મોહ અને પરમમાં આકાશ-પાતાળ જેટલો ફરક છે. Love and Lust are quite opposite.

૧. જેના જીવનમાં બિલકુલ મોહ ના હોય તેના જ જીવનમાં સાચો પ્રેમ પ્રગટી શકે. બુદ્ધ, કૃષ્ણના જીવનમાં સાચો પ્રેમ હતો.

૨. મોહ કંઈક માંગે છે, પ્રેમ બધું આપે છે. જે માંગતો નથી તે જ આપી શકે છે.

૩. જેના ચિત્તમાં બિલકુલ કામ વાસના નથી તેના ચિત્તમાં જ પ્રેમ પ્રગટ થાય છે.

૪. જે માંગતો નથી તે જ આપી શકે છે. વાસના માંગે છે, વાસના કહે છે - આ, તે મળવું જોઈએ. પ્રેમ કહે છે - મારે કોઈ માંગણી નથી. વાસના ભિખારી છે, પ્રેમ સમ્રાટ છે. પ્રેમ કહે છે - મારી પાસે જે કઈ છે તે તમામ લઇ જાઓ.

૫. પ્રેમ દાન છે - વાસના ભિક્ષાવૃતિ છે. એટલા માટે વાસનામાં કલહ છે. પ્રેમમાં કોઈ કલહ નથી. લઈ જાઓ તોય ભલે, ના લઈ જાઓ તો ય ભલે. જયારે માગવાવાળો એવું નથી કહેતો કે આપો તો ય ભલે, ના આપો તો ય ભલે. એ તો કહે છે કે બસ આપો જ આપો.

૬. મોહ પેદા થાય છે - વાસનાની અંતિમ કડીમાં. પ્રેમ પેદા થાય છે - નિર્વાસનાની અંતિમ કડીમાં. મોહમાં સ્મૃતિ ભ્રષ્ટ થાય છે, પ્રેમમાં સ્મૃતિ પુષ્ટ થાય છે.

૭. મોહ તે નિસરણીનું છેલ્લું નીચેનું પગથિયું છે, જ્યાં આગળ માણસ પાગલપણાની લગભગ નજદીક હોય છે. પ્રેમ તે નીસરણીનું છેલ્લું ઉપરનું પગથિયું છે જ્યાં માણસ વિમુક્તિની બિલકુલ નજદીક હોય છે. મોહનું પરિણામ વિક્ષિપ્તતા છે, પ્રેમનું પરિણામ વિમુક્તિ છે.

૮. મોહને લીધે ખરું તથ્ય દેખાતું નથી; પરંતુ જેમાં તથ્ય નથી તેમાં તથ્ય દેખાય છે. સ્ત્રીમાં, ધનમાં સુંદરતા કે સુખ નથી, તથ્ય નથી, છતાં મોહને લીધે તેમાં તે દેખાય છે. સ્ત્રીના પરસેવામાં મોહને લીધે અત્તરની સુગંધ આવે છે, સ્ત્રીનો દેહ જે માંસનો લોચો છે, મળમૂત્રનો કોથળો છે તેમાં મોહ થાય તે પાગલપણું છે.

ભર્તુહરી લખે છે કે:

સ્તનૌ માંસગ્રંથિ, કનક કલશનૈવ તુલીતં

મુખં શ્લેષ્માગારં તદપિ ચ શશાંકેન તુલીતં |

સ્ત્રવનમુત્રકિલન્નમ કરિવર કરસ્પર્ધિ જધનં

અહો નિન્દયમ રૂપમ કવિવર વિશેષૈ: ગુરુકૃતં ||

સ્ત્રીના સ્તન એ માંસનો ગઠ્ઠો છે છતાં તેને સોનાના કળશની ઉપમા આપે છે. મોઢામાંથી નર્યા ગળફા નીકળે છે છતાં સ્ત્રીના મુખને ચંદ્રમા સાથે સરખાવે છે. મૂત્રસ્ત્રાવથી ભીની થયેલી જાંઘોને હાથીની સુંઢ સાથે સરખાવે છે. કાલિદાસ જેવા મોટા મોટા કવિઓ પણ સ્ત્રીના નિંદનીય દેહને માટે મોટી મોટી ઉપમાઓ આપે છે.

૯. મોહગ્રસ્ત માણસની સ્મૃતિ વિવેકભ્રષ્ટ, નષ્ટ થઇ જાય છે - પ્રેમગ્રસ્તની સ્મૃતિ પુષ્ટ થાય છે.

સ્મૃતિભ્રંશાત બુદ્ધિનાશ: |

જેની સ્મૃતિ નષ્ટ થાય તેની બુદ્ધિ પણ નષ્ટ થઇ જાય. સ્મૃતિ અને બુદ્ધિમાં ફરક છે. સ્મૃતિ બુદ્ધિ નથી. સ્મૃતિ તો બુદ્ધિની એક (Faculty) ફેકલ્ટી છે. સ્મૃતિ એ, ખરું કહીએ તો, બુદ્ધિનો એક કોષાગાર, સંગ્રહાલય છે; Reservoir છે, અતીત છે. બુદ્ધિ જે જે જાણે છે તે સ્મૃતિમાં સંગ્રહિત થાય છે. સ્મૃતિ એટલે The past, અતીત, વીતી ગયેલું જેમાં સંગ્રહિત થયેલું છે તે.

સ્મૃતિ એટલે Intelligence. બુદ્ધિ એટલે Wisdom.

માણસ જયારે સ્મૃતિભ્રંશ થાય ત્યારે તે બુદ્ધિનું દેવાળું કાઢે, Intellecutally bankrupt થાય; ત્યારે તેની પ્રજ્ઞા - Wisdom બુદ્ધિ નાશ પામે એટલે તેને આધ્યાત્મિક દરિદ્રતા - Spiritual poverty અગર આધ્યાત્મિક અંધાપો - Spiritual blindness, અવિદ્યા વળગે.

ડો. રાધાકૃષ્ણન લખે છે કે - Avidya does not mean intellectual ignorance but it is spiritual blindness.

સંસૃતિ (જન્મમરણનું ચક્કર)નું મૂળ અવિદ્યા છે. અવિદ્યા જીવાત્માને સંસૃતિના ચક્કરમાં ધકેલી દે છે અને એ જ માણસનો સર્વનાશ છે.(પ્રણશ્યતિ)

રાગદ્વેષવિયુક્તૈસ્તુ વિષયાનિન્દ્રિયૈશ્ચરન્ ।

આત્મવશ્યૈર્વિધેયાત્મા પ્રસાદમધિગચ્છતિ ॥ ૬૪॥

વશ અંતઃકરણનો (મનુષ્ય) રાગદ્વેષરહિત અને સ્વાધીન થયેલી ઇન્દ્રિયો વડે પ્રવૃત્તિ કરતો છતાં (અંતઃકરણની) પ્રસન્ન્નતા પામે છે. (૬૪)

ભાવાર્થ:

અંતઃકરણ જેના વશમાં છે તેવો પુરુષ (વિધેયાત્મક) રાગદ્વેષરહિત તથા મનને વશ રહેનારી (આત્મવશ્યૈ:) ઇન્દ્રિયો વડે દેહને ટકાવવા પૂરતું જ અનિવાર્ય વિષયોને ભોગવતો (ઇન્દ્રિયૈઃ વિષયાન ચરન) હોવા છતાં ચિત્તની નિર્મળતાને, પ્રસન્નતાને પામે છે.

સ્થિતપ્રજ્ઞ પુરુષ ભોગ્યપદાર્થોમાં તૃષ્ણારહિત થઇ જે વખતે જે વસ્તુ મળે છે તેનાથી જ પોતાના શરીરનો નિર્વાહ કરે છે, અધિકની અપેક્ષા રાખતો નથી અને મન સર્વથા સ્થિર રહે છે, ઇન્દ્રિયો વશ રહે છે અને ચિત્ત પ્રસન્ન રહે છે. (પ્રસાદમ અધિગચ્છતિ)

મનનો જય નહિ કરનારને જેવો વિષયસંગ બાધ કરે છે તેવો મનનો જય કરનાર સ્થિતપ્રજ્ઞને તે વિષયસંગ બાધ કરતો નથી.

બુદ્ધિની સ્થિરતા અને પ્રસન્નતા માટે આ શ્લોકમાં ત્રણ ઉપાયો બતાવવામાં આવ્યા છે.

૧. રાગદ્વેષ વિયુક્તૈ: ઇન્દ્રિયૈઃ

૨. આત્મવશ્યૈ ઇન્દ્રિ: વિષયાન ચરન્

રાગદ્વેષથી મુક્ત થયેલી અને આત્માને વશ રહેનારી ઇન્દ્રિયો વડે વિષયોનું સેવન કરનાર માણસ.

૩, વિધેયાત્મા - વિશુદ્ધ અંતઃકરણવાળો માણસ,

ઇન્દ્રિયોથી વિષયોમાં વિચરતો હોવા છતાં ચિત્તની પ્રસન્નતા એટલે કે સ્થિતપ્રજ્ઞતા પ્રાપ્ત કરે છે.

કેદી અને જેલર બંને એક જ જેલમાં રહે છે.

ભોગી અને ત્યાગી બંને ઇંદ્રિયોની જેલમાં રહે છે.

છતાં એક પરતંત્ર છે અને બીજો સ્વતંત્ર છે.

ભોગી ઇન્દ્રિયોના ભોગો ભોગવતો આસક્ત, અપ્રસન્ન રહે છે.

ત્યાગી ઇન્દ્રિયોના ભોગો ભોગવતો છતાં અનાસક્ત, પ્રસન્ન રહે છે.

રાગ - દ્વેષ વિયુક્તાઃ એટલે સમર્પિત વિશ્રામને ઉપલબ્ધ વ્યક્તિ; જેનું તમામ કર્મ સહજ સ્વાભાવિક - Spontaneous, રાગદ્વેષ વગરનું; જેનું જીવવું સહજ છે. આવી વ્યક્તિ મોત આવે તો એટલી જ સહજતાથી મરે. સન્માન કોઈ કરે તો એટલી જ સહજતાથી સ્વીકારે અને અપમાન પી જાય. સુખ દુઃખ જે કઈ આવે તે એટલી જ સહજતાથી સ્વીકારે. કોઈ જાતની અસહજતા, તણાવ નહિ. આવું રાજીપણું. રાજીપો, Total acceptability, આવી ચિત્તદશા જેની હોય તેને સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય.

વિધેયાત્મા એટલે અંતઃકરણ જેના વશમાં છે તેવો પુરુષ. 'પુરુષ' શબ્દ સાંખ્યશાસ્ત્રનો અનોખો શબ્દ છે. પુરુષ એટલે પુરમાં (શહેરમાં) વસેલો, રહેલો. જેમ નાગપુર, કાનપુર, જબલપુર, કાશીપુરી, દ્વારકાપુરી, મથુરાપુરી કહીએ છીએ તેમ આ દેહપુરી (શરીરમાં) રહેલો, વસેલો પુરુષ તે જીવાત્મા છે. આ શરીર (દેહરૂપી) નાનું શરીર નથી. કાનપુરની વસ્તી ૭ લાખ, લંડનની એક કરોડ, કલકત્તાની સવા કરોડ, ટોકિયોની દોઢ કરોડની વસ્તી હશે, પરંતુ આ દેહપુરી (શરીર)ની વસ્તી ૭ કરોડની છે. સાત કરોડ જીવાણુ આ શરીરમાં રહે છે. - સાત કરોડ જીવિત સેલ્સ શરીરમાં છે. આવડું મોટું શહેર હજુ સુધી દુનિયામાં બન્યું નથી.

આ જીવાણુઓ અત્યંત નાના છે એમ ના કહેવાય. કોઈ નાનું નથી. કોઈ મોટું નથી. નાનું-મોટું એ સાપેક્ષ છે. હાથીને હિસાબે કીડી બહુ નાની છે. હિમાલયના હિસાબે હાથી અત્યંત નાનો છે. પૃથ્વીના હિસાબે હિમાલય નાનો છે. હિમાલય હજુ પણ મોટો થતો જાય છે તેનો ગ્રોથ ચાલુ છે. તે જડ નથી તેમાં પણ પ્રાણ છે હિમાલય હજુ જુવાન છે. સાતપુડા અને વિંદ્યાચલ ઘરડા થઇ ગયા છે, વિંદ્યાચલ ઘરડો થઇ ગયો છે, થાકી ગયો છે, ઝુકી ગયો છે. બધા પર્વતોમાં હિમાલય નવો છે, જુવાન છે, નાની ઉંમરનો છે. પૃથ્વી ઉપર સૌથી પહેલો વિંદ્યાચલ પેદા થયો. અત્યારે તે ઘરડામાં ઘરડો કમરથી વળી ગયો છે અગત્સ્ય ઋષિના કહેવાથી જ નહિ પરંતુ આ Geographical fact છે. હિમાલય તો તેના આગળ બચ્ચું છે.

પૃથ્વીના હિસાબે હિમાલય ઘણો નાનો છે, એવા તો અનેક હિમાલય પૃથ્વીની પીઠ ઉપર છે. પૃથ્વીને તો તેની ખબર પણ નથી. સૂર્ય પૃથ્વી કરતા સાઠ લાખ ગણો મોટો છે. સૂર્ય પણ એક નાનામાં નાનો Mediocre star છે, બહુ જ મધ્યમવર્ગીય તારો છે. તેનાથી કરોડ ગણા અને અબજો ગણા મોટા સૂર્ય છે. રાત્રે જેટલા તારા દેખાય છે તે બધા સૂર્ય છે. તે બધા આપણા સૂર્ય કરતા પણ મોટા છે. છતાં અત્યંત દૂર હોવાથી નાના દેખાય છે. તે બધા આપણા સૂર્યની અપેક્ષાએ મહાસૂર્ય છે. આવા મહાસૂર્ય આ બ્રહ્માંડમાં કેટલા છે? વિજ્ઞાને અત્યાર સુધીમાં માત્ર ચાર અબજ સૂર્યોનો પત્તો લગાડ્યો છે. તો પણ તેનો હજુ અંત નથી. તેની પાર અને પાર Beyond and Beyond અનંત અસ્તિત્વ છે. એટલે કોઈને નાના - મોટા કહેવું તે સાપેક્ષ છે.

આપણા શરીરમાં સાત કરોડ જીવંત કીટાણુઓ છે તે નાના નથી અને આપણે મોટા નથી. આ સાત કરોડ જીવાણુને તમારા સંબંધી કઈ જ ખ્યાલ નથી અને તમને પણ તેમના સંબધી કશી જ ખબર નથી. તમે મરી જાઓ ત્યારે પણ તેમાંના અનેક જીવાણુઓ જીવતા હશે. તેમની લાખો સાલની ઉંમર છે. એ હિસાબે તમે તેનાથી ઘણા નાના છો.

કબ્રસ્તાનમાં દાટેલા માણસના પણ નખ અને વાળ વધે છે. કારણ કે નખ અને વાળ વધારનાર જીવાણુઓ હજુ ત્યાં મોજુદ - જીવંત છે. તેમને ખબર પણ નથી કે તમે મરી ગયા છો. તમે મરી જાઓ ત્યારે ખાલી પડેલી જગ્યામાં કીટાણુઓની સંખ્યા વધે છે જેને તમે સડવાનું કહો છો. Deterioration સડવાનું કહો છો તે તમારે માટે છે. કીટાણુઓ માટે તો તે જીવન છે.

પ્રસાદે સર્વદુઃખાનાં હાનિરસ્યોપજાયતે ।

પ્રસન્નચેતસો હ્યાશુ બુદ્ધિઃ પર્યવતિષ્ઠતે ॥ ૬૫॥

(એ) પ્રસન્નતા થતા આ (મનુષ્ય)ના સર્વ દુઃખનો નાશ થાય છે; કેમ કે પ્રસન્ન ચિત્તવાળી બુદ્ધિ જલ્દી સ્થિર થાય છે. (૬૫)

ભાવાર્થ:

ચિત્તની નિર્મળતા થવાથી (પ્રસાદે) આ વિધેયાત્મક એટલે કે વિશુદ્ધ અંતઃકરણવાળા પુરુષના તમામ આધિભૌતિક, આધિદૈવિક, અને આધ્યાત્મિક દુઃખો નષ્ટ થાય છે. (હાનિ ઉપજાયતે) કારણ કે પ્રસન્ન ચિત્તવાળા પુરુષની બુદ્ધિ તત્કાળ બ્રહ્માકાર થઈને સ્થિર થાય છે, અર્થાત આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિર થવાથી નિશ્ચલ થાય છે.

ચિત્તની સ્વસ્થતા (પ્રસન્નતા) થયા પછી એકદમ સર્વ દુઃખોની નિવૃત્તિ થતી નથી. પરંતુ પરંપરાએ નિવૃત થાય છે. પ્રથમ ચિત્તની પ્રસન્નતાથી બુદ્ધિની સ્થિરતા થાય છે, પછી બુદ્ધિની સ્થિરતાથી બુદ્ધિના વિરોધી અજ્ઞાનની નિવૃત્તિ થાય છે અને અજ્ઞાનની નિવૃત્તિથી અજ્ઞાનના કાર્યરૂપ સર્વદુઃખોની નિવૃત્તિ થાય છે. એમ પરમ્પરા વડે મનનો નિગ્રહ કરનાર પુરુષના (વિધેયાત્માના) તમામ દુઃખોની નિવૃત્તિ થાય છે.

હવે જેને ચિત્ત વશમાં નથી તે શાંતિ કે સુખને પ્રાપ્ત થતો નથી. તે કહે છે.

નાસ્તિ બુદ્ધિરયુક્તસ્ય ન ચાયુક્તસ્ય ભાવના ।

ન ચાભાવયતઃ શાન્તિરશાન્તસ્ય કુતઃ સુખમ્ ॥ ૬૬॥

અયુક્ત - અસંયમીની બુદ્ધિ (સ્થિર હોતી) નથી. અને અયુકતને ભાવના (શ્રદ્ધા - ભક્તિ) હોતી નથી; ભાવનારહિતને શાંતિ નથી અને અશાંતને સુખ ક્યાંથી હોય? (૬૬)

ભાવાર્થ:

અયુક્ત એટલે અ-યોગયુક્ત, અ-સમત્વયોગ યુક્ત. અયુક્ત એટલે પોતાનાથી (આત્માથી) અલગ પડી ગયેલો - split up. જે પોતાના આત્માથી જોડાયેલો છે, સંયુક્ત છે, તેનામાં જ સાચી ભાવના જાગ્રત થઇ શકે. જે બીજા અનાત્મ સ્ત્રી-પુત્રાદિક, ધન, ધામ, પદથી સંયુક્ત છે પરંતુ પોતાનાથી (આત્માથી) અ-સંયુક્ત (અયુક્ત) છે તેનામાં સાચી ભાવના નથી હોતી, પરંતુ ભાવનાનો માત્ર ભ્રમ હોય છે જે ક્ષણિક હોય છે અને તે સમય સંજોગો બદલાતા બદલાઈ જાય છે. આવા અયુક્ત પુરુષની બુદ્ધિ વ્યવસાયાત્મિકા હોતી નથી અને તેનામાં ભાવના અર્થાત શ્રદ્ધા, વિશ્વાસ, ભક્તિ હોતી નથી. તેથી તેને શાંતિ (Inner harmony) તૃપ્તિ, સંતુષ્ટિ હોતી નથી. આવા અશાંત માણસના જીવનમાં પછી સુખ ક્યાંથી હોય? જ્યાં સુધી ચિત્તમાં તૃષ્ણા છે ત્યાં સુધી તેના જીવનમાં આત્મસુખની ગંધમાત્ર હોતી નથી.

આ ત્રણે લોકમાં જેટલા વિષયો છે તે બધા વિષયો મળીને પણ અસંતોષી અને ઈંદ્રિયાધીન પુરુષને તૃપ્ત કરી શકતા નથી. જેમ વાંસનો કરંડિયો પાણીથી ભરાતો નથી તેમ વિષયભોગથી ચિત્ત કદાપિ તૃપ્ત થતું નથી.

"ભાગવત"નું એક મહા વાક્ય છે -

ન જાતુ કામ: કામાનામ ઉપભોગેન શામ્યતિ |

હવિષા કૃત્સ્નવતમૈવ ભૂયએવ અભિવર્ધતે ||

યોગબુદ્ધિયુક્ત થઇ બ્રહ્મભાવને પ્રાપ્ત થયા વિના નિરતિશય આત્મસુખ સિદ્ધ થતું નથી. ચિત્તની તૃષ્ણાજન્ય અસ્થિરતા જ સર્વ દુ:ખોનું મૂળ કારણ છે.

ઇન્દ્રિયાણાં હિ ચરતાં યન્મનોઽનુવિધીયતે ।

તદસ્ય હરતિ પ્રજ્ઞાં વાયુર્નાવમિવામ્ભસિ ॥ ૬૭॥

કારણ કે ભટકતી ઈંદ્રિયોમાંની જે ઇન્દ્રિયને મન અનુસરે છે, તે ઇન્દ્રિય આ પુરુષની બુદ્ધિને જેમ વાયુ જળમાં નાવને ખેંચી જાય, તેમ ખેંચી જાય છે. (૬૭)

ભાવાર્થ:

અનાદિ કાલથી અનંત જન્મોની એકઠી થયેલી વાસનાઓને લપેડા, ઓઘરાળા, ડાઘા અંતઃકરણના પટ ઉપર પડેલા છે તે વાસનાઓ મનને દોડાવે છે. પરંતુ મનના સહયોગ - co-operation વગર વાસના ઉઠે જ કેવી રીતે? મનનો સહયોગ - co-operation ના હોય તો કામવાસના, ક્રોધ, લોભ બધું એની મેળે વિસર્જિત થઇ જાય.

મન દોડાદોડ કરે છે તેને કેવી રીતે રોકવું? તમે હાથ હલાવો છો, પગ હલાવો છો તેને હાલતા કેવી રીતે રોકવા? હલાવવાનું બંધ કરી દો. રોકવાની ક્રિયા કરવાની જરૂર નથી. તમે મનને દોડાઓ નહિ પછી ઇન્દ્રિયોને રોકવાની ક્રિયા નહિ કરવી પડે. પગ તમે હલાવો છો અને તેને હાલતો કેવી રીતે રોકવો તે મને પૂછો છો? તમે હલાવવાનું જ બંધ કરી દો ને એટલે રોકવાની ક્રિયા નહિ કરવી પડે. મુઠ્ઠી તમે બાંધી છે હવે તેને કેવી રીતે ખોલવી તેને માટે અનેક ગુરુઓને પૂછવા જાઓ છો અને ટાઈમ, પૈસા બરબાદ કરો છો. મુઠ્ઠી વાળો છો જ શું કરવા? મુઠ્ઠી ખોલવી કેવી રીતે તે પૂછવાની જરૂર જ નથી. તમારે જ મુઠ્ઠી છોડવી નથી તો ગુરૂ કેમ કરીને છોડાવશે?

અસ્થિર બુદ્ધિવાળાની ઇન્દ્રિયો, બહુ બાયડીઓ એક ધણીને ઢસરડે એવી દશા કરે છે. જેમ જળમાં રહેલી નૌકાને પ્રતિકૂળ વાયુ નિશ્ચિત માર્ગથી ઘસડી વિષમ માર્ગે લઇ જઈ ખડક સાથે અથડાવી તેનો નાશ કરે છે તેમ પોતપોતાના વિષયમાં સ્વચ્છંદે વિચરતી (પ્રવર્તતી) ઇન્દ્રિયો મનના સહકારથી(cooperation) સાધક પુરુષની બુદ્ધિ (પ્રજ્ઞામ)ને નષ્ટભ્રષ્ટ કરી નાખે છે, અને સંસાર-સમુદ્રમાં ખડક સાથે ભટકાડે છે.

'કઠોપનિષદ'માં યમરાજા અને નચિકેતાના સંવાદમાં આત્મા, શરીર, બુદ્ધિ, મન, ઇન્દ્રિયો અને વિષયોનો એક સુંદર ગ્રુપફોટો આપ્યો છે. અને તેમાં તેમના એકબીજા સાથેના સંબંધ બતાવેલા છે.

આત્માનં રથિનમ વિદ્ધિ શરીરં રથમેવ તુ |

બુદ્ધિમ તું સારથી વિદ્ધિ મન: પ્રગૃહમેવં ચ |

ઈંદ્રિયાણિ હયાન્યાહુઃ વિષયાન તેષુ ગોચરાન ||

આ શરીર રથ છે અને અંદર બેઠેલો જીવાત્મા આ રથનો માલિક છે. બુદ્ધિ આ રથનો સારથી છે. જેના હાથમાં મનરૂપી લગામ છે જેનાથી ઈંદ્રિયોરૂપી ઘોડાઓને જોતર્યા છે. અને આ ઘોડાઓ (ઇન્દ્રિયો) વિષયોરૂપી રસ્તાઓ (Broad roads) ઉપર ધબડક ધબડક દોડે છે તે વખતે મન રૂપી લગામ જો બુધ્ધિરૂપી સારથિના હાથમાં કાબુમાં ના રહી તો આ ઘોડા તે રથને (શરીરને) અને રથના માલિકને (જીવાત્માને) ગટરમાં (જન્મમરણના ચક્કરમાં) નાખી દે.

તસ્માદ્યસ્ય મહાબાહો નિગૃહીતાનિ સર્વશઃ ।

ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થેભ્યસ્તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૬૮॥

માટે હે મહાબાહો ! જેની ઇન્દ્રિયો સર્વ વિષયોમાંથી નીકળીને સર્વ રીતે વશ થયેલી છે, તેની બુદ્ધિ સ્થિર થાય છે. (૬૮)

ભાવાર્થ:

જેની ઇન્દ્રિયો સર્વપ્રકારે વિષયોથી નિવૃત થઇ પોતાના વશમાં આવી ગયેલી હોય છે તેની બુદ્ધિ સ્થિર થાય છે. જેણે મન સહીત સર્વ ઇન્દ્રિયોનો વિષયોમાંથી નિગ્રહ કર્યો હોય તેની બુદ્ધિ સ્થિર થાય છે.